Makar Sankranti, znane w różnych regionach Indii pod różnymi nazwami (w Tamil Nadu jako Pongal), należy do najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych świąt hinduskich. Nazwa Makar Sankranti ma charakter panindyjski i odnosi się do astronomicznego przejścia Słońca, podczas gdy Pongal jest określeniem regionalnym, używanym głównie w południowych stanach. Obchodzone około 14 lub 15 stycznia, święto to zaznacza moment, gdy Słońce wchodzi w znak Koziorożca i rozpoczyna swoją wędrówkę na północ, zwiastując koniec zimy i nadejście dłuższych, cieplejszych dni. Jest to uroczystość o charakterze zarówno astronomicznym, jak i rolniczym, celebrująca żniwa i dziękczynienie za plony.
Znaczenie astronomiczne i kalendarzowe
Makar Sankranti wyróżnia się wśród hinduskich świąt tym, że jest jednym z niewielu obchodzonym według kalendarza słonecznego, nie księżycowego. Podczas gdy większość festiwali hinduskich, opartych na cyklach księżycowych, przypada w różnych terminach kalendarza gregoriańskiego, data tego święta przesuwa się bardzo nieznacznie – zazwyczaj o jeden dzień raz na około osiemdziesiąt lat. Ta stabilność wynika z bezpośredniego powiązania ze słonecznym rokiem zwrotnikowym. Sankranti oznacza przejście, a Makar odnosi się do znaku Koziorożca. Moment ten, zwany Uttarajana, gdy Słońce zaczyna swoją sześciomiesięczną podróż na północ, ma ogromne znaczenie w hinduskiej kosmologii. Według wierzeń jest to okres korzystny dla praktyk duchowych, a dusze, które opuszczają ciało w tym czasie, osiągają wyzwolenie (moksza), nie podlegając cyklowi ponownych narodzin (samsara).
W starożytnych tekstach wedyjskich Uttarajana uważana była za najkorzystniejszy okres dla wszelkich przedsięwzięć i ceremonii religijnych. Bhiszma, legendarny bohater Mahabharaty, wykorzystał tę wiedzę, czekając na Uttarajanę, by dobrowolnie opuścić swoje ciało po bitwie na Kurukszetrze. Ta historia podkreśla duchowe znaczenie tego momentu w czasie. Hinduscy astronomowie już tysiące lat temu potrafili precyzyjnie wyznaczyć ten punkt przesilenia, co świadczy o zaawansowaniu ich wiedzy astronomicznej.
Pongal – tamilska celebracja żniw
W stanie Tamil Nadu na południu Indii święto to znane jest jako Pongal i obchodzone jest przez cztery dni jako wielka celebracja żniw. Nazwa pochodzi od tamilskiego słowa oznaczającego „przelewanie się” i odnosi się do charakterystycznego dania przygotowywanego z świeżo zebranego ryżu gotowanego z mlekiem i jaggery. Moment, gdy mleko wylewa się poza garnek, uznawany jest za symbol obfitości i pomyślności.
Pierwszy dzień, Bhogi Pongal, poświęcony jest Indrze, bogu deszczu i burz, oraz oczyszczeniu domu z rzeczy starych i zniszczonych, które pali się na ogniskach. Drugi dzień, Surja Pongal, jest głównym dniem świętowania, w którym czci się boga Słońca. Tego dnia rodziny gotują specjalne danie pongal w nowych glinianych garnkach, na otwartym powietrzu, najlepiej na świetle słonecznym. Trzeci dzień, Mattu Pongal, dedykowany jest wołom i krowom, które odgrywają kluczową rolę w rolnictwie. Zwierzęta te kąpane są, dekorowane kwiatami i girlandami, a ich rogi malowane kolorowymi farbami. W niektórych regionach Tamil Nadu tego dnia odbywa się również Jallikattu, kontrowersyjny sport polegający na poskramianiu byków, głęboko zakorzeniony w kulturze tamilskiej, choć różnie oceniany ze względu na kwestie dobrostanu zwierząt. Czwarty dzień, Kaanum Pongal, jest czasem spotkań rodzinnych i wizyt u krewnych.
Regionalne odmiany święta
W każdym regionie Indii uroczystość ta przyjmuje nieco inną formę i nazwę, odzwierciedlając lokalną kulturę i zwyczaje. W Gudźaracie święto nazywa się Uttarajan i słynie z międzynarodowego festiwalu latawców. Niebo nad miastami takimi jak Ahmadabad wypełnia się tysiącami kolorowych latawców różnych kształtów i rozmiarów. Puszczanie latawców symbolizuje dotarcie do bóstw i przebudzenie ze snu zimowego. Przez dwa dni odbywają się zawody, podczas których używa się specjalnych nici manja, powlekanych szkłem lub innymi ostrymi materiałami, co pozwala na przecinanie nici rywali. Ta praktyka, choć stanowi rdzeń zawodów, wiąże się również z kontrowersjami dotyczącymi bezpieczeństwa ludzi i ptaków, które mogą zostać zranione przez unoszące się w powietrzu nitki. Wieczorem w powietrze wypuszcza się świecące latawce zwane tukal.
W Pendżabie i Harjanie święto nazywa się Lohri i obchodzone jest dzień przed Makar Sankranti. Charakterystyczne są wielkie ogniska, wokół których ludzie się gromadzą, śpiewają pieśni ludowe i rzucają w płomienie prażoną kukurydzę, proso i słodycze jako ofiary. Młode mężatki, które niedawno wyszły za mąż, otrzymują specjalne błogosławieństwo od starszych. W Asamie obchodzone jest Magh Bihu lub Bhogali Bihu, festiwal związany z końcem żniw. Buduje się tymczasowe chaty zwane bhela ghar z bambusa i słomy, wewnątrz których odbywają się uczty, by następnego ranka spalić te konstrukcje w wielkich ogniskach.
W stanie Maharashtra uroczystość znana jest po prostu jako Makar Sankranti, a ludzie wymieniają między sobą słodycze wykonane z sezamu i jaggery, zwane tilgul, mówiąc „tilgul ghya, god god bola”, co oznacza „przyjmij tilgul i mów słodkie słowa”. Jest to piękny zwyczaj zachęcający do zapomnienia sporów i mówienia o sobie z życzliwością. W zachodnim Bengalu i Bangladeszu dzień ten nazywa się Paush Sankranti i celebrowany jest przygotowaniem potraw z pitha, słodkich ryżowych ciastek.
Tradycje i rytuały
Niezależnie od regionalnych różnic, niektóre elementy są wspólne dla większości obchodów. Niemal wszędzie ludzie zaczynają dzień od rytualnej kąpieli w świętych rzekach. Szczególnie zaszczytne jest zanurzenie się w sangam, miejscu zbiegu rzek, jak słynne sangam Gangesu, Jaminy i mitycznej Saraswati w Prayagraj (dawniej Allahabad). Podczas tej uroczystości odbywają się tam wielkie zgromadzenia pielgrzymów. Kąpiel w świętej wodzie tego dnia ma szczególną moc oczyszczającą i przynosi zasługi duchowe.
Po kąpieli składa się ofiary przodkom i wykonuje püdże, modlitewne ceremonie dedykowane bogom słońca. W wielu domach kobiety tworzą rangoli, kolorowe wzory na ziemi przed domem, używając kolorowych proszków, kwiatów i ryżu. Te kunsztowne dekoracje witają gości i bogów, symbolizując pomyślność. Rozdawanie jałmużny biednym, zwane daan, ma szczególne znaczenie w tym dniu. Według wierzeń ofiaruje się zimowe ubrania, koce, jedzenie i pieniądze potrzebującym, wyrażając wdzięczność za otrzymane błogosławieństwa.
Znaczenie żywieniowe i kulinarne zwyczaje
Święto to zaznacza przejście sezonowe, a potrawy odzwierciedlają potrzeby żywieniowe tej pory roku. Produkty takie jak sezam, orzeszki ziemne, jaggery i suszone owoce są bogate w tłuszcze i kalorie, dostarczając energii potrzebnej do przetrwania jeszcze chłodnych dni. Sezam, szeroko wykorzystywany w przygotowaniach świątecznych, w ajurwedzie uznawany jest za produkt rozgrzewający ciało, idealny na zimę.
Każdy region ma swoje charakterystyczne przysmaki. W Maharashtra, Gudźaracie i Radźasthanie popularne są laddu z sezamu, til gul, peanut chikki i gajak. W Karnataka przygotowuje się ellu bella, mieszankę sezamu, orzeszków ziemnych, suszonego kokosa, jaggery i palonego gram. W Asamie piecze się pitha, różnorodne ciastka ryżowe z nadzieniem. W Tamil Nadu główną potrawą jest oczywiście pongal, słodki ryż gotowany z jaggery i mlekiem, często wzbogacony o rodzynki, orzechy nerkowca i kardamon.
Znaczenie społeczne i kulturowe
Festiwal ten od wieków pełni ważną funkcję społeczną jako czas odnowy więzi rodzinnych i społecznych. Rodziny spotykają się, wymieniają prezenty i dzielą słodkościami. W społecznościach rolniczych jest to moment świętowania wspólnego wysiłku i pracy, którą włożono w uprawę i zbiór plonów. Uroczystość zaznacza koniec sezonu żniwnego, okres odpoczynku przed nadejściem kolejnego cyklu upraw.
Obdarowywanie się słodyczami niesie głębsze przesłanie. Tilgul ghya, god god bola zachęca ludzi do zapominania dawnych urazów i rozpoczynania nowego okresu w harmonii. Jest to dzień przebaczenia i pojednania. Młodzi i starzy, bogaci i biedni, wszyscy uczestniczą w tych samych rytuałach i celebracjach, co podkreśla równość i jedność społeczności.
Duchowy wymiar święta
Chociaż Makar Sankranti ma wyraźny charakter świecki i rolniczy, jego duchowy wymiar pozostaje istotny. Słońce w hinduizmie symbolizuje nie tylko źródło światła fizycznego, lecz także oświecenia duchowego. Przejście Słońca na północ interpretowane jest jako symboliczny ruch ku światłu, wiedzy i prawdzie. Jest to odpowiedni czas na rozpoczęcie lub zintensyfikowanie praktyk duchowych, takich jak medytacja, japa i studiowanie świętych tekstów.
W tradycji jogicznej Uttarajana ma szczególne znaczenie dla praktykujących. Uważa się, że w tym okresie energia w ciele naturalnie zmierza ku górnym czakrom, ułatwiając osiągnięcie wyższych stanów świadomości. Wielu sadhu i joginów wykorzystuje ten czas na intensywne praktyki ascetyczne. Pielgrzymki do świętych miejsc, takich jak Kumbh Mela w Prayagraj, które odbywają się co kilka lat około tego czasu, przyciągają miliony pielgrzymów poszukujących duchowego oczyszczenia i wyzwolenia.
Współczesne oblicze święta
We współczesnych Indiach ten dzień pozostaje żywym świętem, choć jego forma ewoluuje wraz ze zmianami społecznymi. W miastach zwyczaje latawców stały się wielką atrakcją, przyciągając tłumy na dachy i tarasy. Organizowane są festiwale i konkursy, a puszczanie latawców stało się zajęciem dla całych rodzin. W Tamil Nadu obchody Pongal trwają kilka dni i przypominają o rolniczych korzeniach społeczeństwa, nawet dla tych, którzy już nie pracują na roli.
Zwiększa się również świadomość ekologiczna związana z obchodami. Dawniej latawce wykonywane były z papieru i bambusa, były całkowicie biodegradowalne. Dziś coraz częściej używa się nitek syntetycznych i plastikowych elementów, co stwarza problemy środowiskowe. Rośnie ruch promujący powrót do ekologicznych materiałów. Podobnie, podczas Mattu Pongal coraz więcej organizacji zwraca uwagę na dobro zwierząt, zachęcając do godnego traktowania wołów i krów przez cały rok, nie tylko w czasie uroczystości.
Przesłanie Makar Sankranti
Makar Sankranti niesie uniwersalne przesłanie nadziei, odnowy i wdzięczności. Jako festiwal zaznaczający powrót Słońca, symbolizuje koniec ciemności i chłodu, nadejście ciepła i światła. Ta metafora ma zastosowanie nie tylko do cykli natury, lecz także do ludzkiego życia. Każdy może przejść przez okresy trudności i ciemności, lecz zawsze nadchodzi czas światła i odrodzenia.
Wdzięczność za plony przypomina o zależności człowieka od natury i o potrzebie szacunku dla środowiska naturalnego. Ceremonia czci Mattu Pongal, gdy honoruje się bydło, podkreśla relację między ludźmi i zwierzętami, współpracę i wzajemną zależność. W dzisiejszym świecie rosnącego urbanizmu i oderwania od źródeł naszego pożywienia, to święto przypomina o fundamentalnej prawdzie, że żywność nie pochodzi z supermarketów, lecz z ziemi, uprawianej ciężką pracą rolników i pomocą zwierząt.
Przekaz wspólnoty i dzielenia się, wpisany w zwyczaj wymiany słodkości i mówienia słodkich słów, pozostaje aktualny jako remedium na społeczne podziały. W czasach, gdy różnice często są podkreślane bardziej niż podobieństwa, ten dzień zachęca do budowania mostów i celebrowania tego, co nas łączy. Jest to uroczystość prostych radości – latawców na niebie, słodyczy na talerzu, ciepła słońca na twarzy i bliskości rodziny. W tej prostocie leży głęboka mądrość o prawdziwych wartościach życia.
